14 sierpnia b.r. w siedzibie poznańskiego Oddziału TML i KPW odbyło się bardzo wzruszające i interesujące spotkanie z Jerzym Morozem, który opowiedział zebranym o losach jego rodziny w czasie wojny.

            Urodził się 6 stycznia 1936 r., a więc w chwili wybuchu II wojny światowej był małym dzieckiem, które jeszcze niewiele rozumiało. Jednakże późniejsze przeżycia były tak drastyczne, że utkwiły w pamięci małego chłopca na zawsze.

            Rodzice: matka Irena z d. Koske, pochodziła z niemieckiej rodziny, gdyż babcia Antonina z Limanowskich wyszła za mąż za Niemca. Ojciec Jerzego był nauczycielem, a  jego ojciec leśniczym. Po ślubie młodzi zamieszkali w Brzuchowicach, gdzie urodził się Jerzy.

            Po wybuchu wojny, ojciec żonę i syna odwiózł do dziadków do Pistynia, a sam poszedł walczyć jako ułan. Jego dzieje wojenne były skomplikowane. Po rozbiciu wojska przedostał się do Rumunii, skąd po internowaniu okrężnymi drogami przeszedł do Francji. Stamtąd na łodziach wraz z innymi żołnierzami przepłynęli do Szkocji. W Wojsku Polskim na Zachodzie walczył na wielu frontach, m.in. pod Monte Casino. Po wojnie nie mógł wrócić do Polski, z synem spotkał się dopiero po trzydziestu latach.

            Dzieje rodziny były dramatyczne. Ponieważ dziadek cieszył się wielkim szacunkiem wśród sąsiadów różnych narodowości, dlatego uprzedzono rodzinę, że matka i syn będą aresztowani ze względu na pozycję ojca-oficera. Ukrywali się przed sowietami w innej wsi, gdzie na strychu przebywali ok. 1,5 miesiąca. Gdy sytuacja się uspokoiła powrócili do Pistynia.

            W 1941 r. przyszli Niemcy. W tym okresie mały Jurek zaczął chodzić do szkoły. I tym razem historia się powtórzyła: uprzedzeni znowu uciekli, tym razem przed Niemcami. Ukrywali się 3 miesiące. I znowu powrócili. Ale nie było spokojnie. W wojsku niemieckim służyli nacjonaliści węgierscy, którzy mordowali Polaków. Cudem udało się przeżyć Jurkowi i jego matce. Inny Węgier ocalił babcię, która przebywała w innym domu.

            Pistyń wyzwoliły wojska sowieckie. Znowu otworzono szkołę, do której uczęszczał Jerzy Moroz. W tym czasie nocami nasilały się napady nacjonalistów ukraińskich. Musieli uciekać. Na krótko ukryła ich rodzina Ukraińców, później przez rzekę uciekli do lasu. Do Kołomyi przewiózł ich Hucuł, który dał im stroje huculskie do przebrania. Po drodze napadli ich Ukraińcy, ale obronili ich żołnierze rosyjscy.

            W Kołomyi Jurek znowu zaczął chodzić do szkoły.

W 1944 r. uciekł ze szkoły, gdyż Rosjanie przyszli po uczących się chłopców. Był w szoku, trafił do krewnych, gdzie rodzina go odnalazła.

            15 stycznia 1945 r. w bydlęcych wagonach zostali wywiezieni do Polski. Sowieci uważali, że Polska jest dopiero od Wisły. Na miejsce osiedlenia wybrali Szamotuły, gdyż na Kresach uważano, że Wielkopolska jest najbardziej gospodarnym regionem Polski. Do Szamotuł przybyli 15 kwietnia 1945 r., a więc ich podróż trwała równo trzy miesiące.

           Spotkanie było wzruszające. Zadawano pytania, Jerzy Moroz pokazywał pamiątki rodzinne, m.in. identyfikator żołnierski ojca, krzyżyk, fotografie, obrazy i książki. Zebrani z zainteresowaniem słuchali i oglądali te cenne przedmioty.

Zapraszamy w środę 14 sierpnia o godz. 16.00 do naszej siedziby w Zamku (p. 336) ul. Św. Marcin 80/82, na spotkanie z Jerzym Morozem, który przedstawi przeżycia swoje i swojej rodziny w okresie II wojny światowej na Huculszczyźnie i Pokuciu.

Hanna Dobias-Telesińska

           17 lipca 2013 r., w ramach obchodów 70 rocznicy ludobójstwa na Wołyniu i Małopolsce Wschodniej, w naszej siedzibie odbyło się spotkanie, na którym Zygmunt Maławski podzielił się wspomnieniami ze swoich dramatycznych przeżyć wojennych. Ród Maławskich pochodzi spod Rydzyny skąd przenieśli się na Kresy. Do naszej siedziby przyszły także przedstawicielki Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej Krystyna Liminowicz, Małgorzata Jagielska i Danuta Kulmaczewska.

            Zebrani z uwagą wysłuchali jego relacji. Był zbyt mały, by rozumieć i pamiętać, ale to, co wie, zna z relacji rodziców i krewnych. Kolonia Wydymer należała do parafii Świętego Antoniego w Antonówce. W skład Kolonii, oprócz tej zasadniczej części, wchodziły też pobliskie osady/futory: Smolarka, Mak, Boryki, Smuga oraz gospodarstwa leżące przy drodze z Kopaczówki, Porody i Parośli. Zamieszkała była głównie przez Polaków.

            Zygmunt Maławski mówił o dramatach sąsiednich wsi, które wcześniej spotkało bestialstwo ukraińskich nacjonalistów. Codziennie widziano łuny na horyzoncie. Palono polskie wsie, mordowano ich mieszkańców. Wieś Wydymer, w której Zygmunt Maławski urodził się 7 maja 1943 r., była kilkakrotnie atakowana. Jednakże obrona była silna i Ukraińcy ustępowali. Zbudowano schron, w którym Polacy mogli się schować. Zwykle napaść następowała w nocy, w dzień był spokój. Przed wojną w ich wsi nie mieszkali Ukraińcy, przyjeżdżali tylko do pracy. Ataki były coraz częstsze i było oczywiste, że Polacy się nie obronią. Zygmunt Maławski wspominał Marcela Żabczyńskiego, stryja matki,

w jaki sposób zdobył ukraiński karabin maszynowy, ustawiony między konarami dębu, z którego rezun siał postrach. Marcel z karabinem, w którym były tylko dwa naboje, podczołgał się w zaroślach na odległość, z jakiej mógł dosięgnąć strzelca. Jednym wystrzałem powalił go na ziemię i zdobył karabin maszynowy. Ze strony ojca zginęły cztery rodziny. Krewni opowiadali, że do ich domu wieczorem przyszli upowcy. Początkowo kazali wyjąć z piwnicy zapasy żywności, potem rozkazali wszystkim położyć się na podłodze, powiązali im ręce z tyłu i zaczęli zabijać uderzeniem młotem w głowę. 12. letni chłopiec wepchnął swoją 8. letnią siostrę pod łóżko i sam także się tam ukrył. Zwisająca z łóżka kapa ich przykrywała. Obok została zamordowana ich matka. Jej krew dostała się pod łóżko i, gdy Ukrainiec zajrzał pod nie, zobaczył chłopca we krwi. Sądził, że nie żyje i odszedł. Wokół wszystko ucichło. Dzieci wyszły ze swej kryjówki, zobaczyły

pomordowanych, 1,5 roczne dziecko było bagnetem przybite do podłogi. Ukryli się na piecu, aż znalazł ich krewny, który przyjechał z innej wsi. Zwierzęta w oborach ryczały i kwiczały. Krewny zabrał ze sobą dzieci. Później przyjechali Niemcy i zrobili zdjęcia. Następnego dnia wieś została spalona.

            Gdy niebezpieczeństwo skutecznych ataków na polskie wsie było coraz większe, Niemcy mieszkańców wsi Wydymer wywieźli do odległej o 7 km Antonówki, a stamtąd do obozu pod Dreznem. Rodziny przeniesiono tak jak to robiono z ludźmi z Zamojszczyzny. Gestapo kobiety rozdzieliło z mężczyznami, starych ludzi od razu rozstrzelali, a dzieci odebrano matkom i po kolei zabijano kopniakami w głowę, odrzucając na stos ciał. Zygmunt był ranny w głowę, ale żył. Ówczesny uraz pozostawił trwały ślad: do dzisiaj nie słyszy na jedno ucho. Ze stosu kobiety uratowały sześcioro dzieci i umieściły je w piecu kuchennym, by nikt ich nie widział. Tam przez otwór były karmione przez te kobiety, które miały jeszcze pokarm. Najstarszy Włodziu miał przykazane, że gdyby któreś dziecko zapłakało podczas obecności Niemców, to ma je uciszyć nawet za cenę życia, by ocalić pozostałe dzieci.

Kobiety dozorowała kapo Ślązaczka, która, jak się później okazało, wiedziała o ukrytych dzieciach i sama uratowała szesnaścioro innych dzieci. Gdy przyszli Amerykanie więźniowie zostali uwolnieni. Odnaleźli się z ojcem. Amerykanie dali im żywność i odzież, pozwolili wracać do Polski. Po drodze Rosjanie zabrali odzież dziecięcą i nagiego Zygmunta matka musiała owinąć kocem. 

            W swoje strony na Wołyń nie mogli wracać. Dotarli do Kluczborka, gdzie przebywali jeden rok, a później zamieszkali w Zalesiu, gdzie pozostała rodzina się odszukała. W Lipnikach objęli puste gospodarstwo. W 1948 r. ojciec został aresztowany za przynależność do AK i zabrany wraz synem na posterunek. Przesłuchujący byli przekonani, że sześcioletnie dziecko powie prawdę o ukrytych zapasach zboża. Ale Zygmunt nic nie powiedział. Po aresztowaniu ojca, w jego sprawie interweniował brat Antoni, który był wówczas posłem niezależnym na Sejm. Ojca uwolnili, lecz zabrali gospodarstwo.

            Wśród zebranych wywiązała się dyskusja. Zadawano pytania, były różne wątpliwości. Obecny był jeszcze mieszkaniec Białogródki, z którego rodziny zginęły dwadzieścia dwie osoby. W ucieczce przed banderowcami pomógł im sąsiad Ukrainiec.  Na koniec pani prezes Bożena Łączkowska wręczyła Zygmuntowi Maławskiemu książkę o tematyce kresowej z podziękowaniem za interesujące wystąpienie.

Tekst: Hanna Dobias-Telesińska

Foto: Wanda Butowska

             W dniu 5 lipca b.r. na uroczystości do Wrocławia z ramienia poznańskiego Oddziału TML i KPW, poza mną, udał się także Janusz Furmaniuk.

             Niestety, mój pociąg z 6³⁰ spóźnił się. Biegnąc skwerem zdążyłam w ostatniej chwili. Zobaczył mnie Szczepan Siekierka, który wraz ze swoją grupą wracał spod pomnika ofiar OUN-UPA we Wrocławiu. Jeden z panów pocieszył mnie, że pomnik jest niedaleko.

             Zapaliłam znicz i modliłam się pod pomnikiem. Z inicjatywy Stowarzyszenia Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów wybudowano we Wrocławiu Pomnik – Mauzoleum Ofiar Zbrodni Ludobójstwa Ludności Polskiej popełnionych przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińską Powstańczą Armię, a 25 września 1999 roku Metropolita Wrocławski ksiądz kardynał Henryk Gulbinowicz go poświęcił. Pomnik ma wtopionych dziewięć urn z ziem kresowych, na których popełniano te zbrodnie.

             Na uroczystości było wojsko, salwy honorowe, przemówienia. Hymn odegrała orkiestra Komendy Wojewódzkiej Policji. Głos zabrał Wojewoda Dolnośląski Aleksander Skorupa.

             Później odprawiona została Msza św. w kościele na Piasku. Mszę koncelebrowało trzech arcybiskupów: z diecezji Wrocławia, Legnicy i Świdnicy. Przewodniczył ks. arcybiskup metropolita wrocławski Józef Kupny, a metropolita świdnicki prof. dr hab. Ignacy Dec wygłosił homilię popartą wspomnieniami tych, którzy przeżyli ludobójstwo.

             W auli katedralnej prokurator Cisek zdał relacje z prowadzonych śledztw opartych na zeznaniach i dokumentach. Na koniec stwierdził, że zbrodnie były ludobójstwem i nie podlegają przedawnieniu. Zebrani mogli także obejrzeć wystawę zdjęć i dokumentów z województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. W spotkaniu wziął udział Marszałek Województwa Dolnośląskiego Rafał Jurkowlaniec oraz Przewodniczący Sejmiku Województwa Dolnośląskiego Jerzy Pokój, którzy odznaczyli zasłużonych dla Województwa Dolnośląskiego.

             Na koniec pożegnałam się ze Szczepanem Siekierką, który życzył członkom poznańskiego Oddziału TML i KPW wiele zdrowia.

Irena Bereźnicka

POKUTNICA

Irena Bereźnicka

Opłotkami, polami, drogami,

Od krzyży i świątków,

Kapliczek malowanych,

Kwieciem ozdobionych,

Idzie w dal Osmentnica-Pokutnica

Do dalekich krain.

Szuka swych przodków

Na Wołyńskiej Ziemi,

Na Pokucia dróżkach,

W Bykowni, Podkamieniu,

W Zaleszczykach, Sadach.

A tylko jęki słyszy

W krwawym ognia trzasku,

W ruinach i krzykach odblasku.

Miej Boże zmiłowanie

Nad tymi co byli

I daj ludzkie serca,

Tym, co przeżyli.

Poznań,  23.05.2013 r.