POCZĄTKI TOWARZYSTWA GIMNASTYCZNEGO „SOKÓŁ” WE LWOWIE
Iwo Werschler
Po upadku powstania styczniowego, gdy załamały się romantyczne nadzieje na rychłe wyzwolenie Pol-ski spod zaborów, wśród młodej inteligencji rodził się sprzeciw wobec spisków i walki zbrojnej, a zwyciężały poglądy pozytywistyczne. Wśród nowych haseł pojawiało się również wezwanie do walki z gnuśnością fizyczną narodu. Przykład do naśladowania dawali nam Czesi, którzy podobnie jak mieszkańcy Galicji znajdowali się pod austriackim panowaniem, a w epoce swego odrodzenia narodowego zwrócili uwagę na znaczenie tężyzny fizycznej jako podstawy rozwoju duchowego, w myśl rzymskiego hasła: Mens sana in corpore sano.
Pod tym wpływem z inicjatywą założenia towarzystwa gimnastycznego we Lwowie wystąpili w 1866 r. akademicy Klemens Żukotyński i Ludwik Goltental, do których dołączył Jan Żalplachta, major z powstania 1863 r. Do zatwierdzenia nowej organizacji pozyskano też dra Józefa Millereta, radnego miasta Lwowa, i lekarza domowego ówczesnego namiestnika Agenora hr. Gołuchowskiego. Jeszcze w 1866 r. opracowano statut towarzystwa, który zatwierdzony został 7 lutego 1867 r.; w statucie nie znalazła się jeszcze nazwa „Sokół”, którą umieszczono tam dopiero w 1869 r. Natomiast w marcu, w ratuszu lwowskim, odbyło się zebranie wyborcze, na którym powołano władze organizacji; prezesem został dr J. Milleret. Wkrótce też utworzono stanowisko dyrektora, które objął dziennikarz Jan Dobrzański.
Natychmiast przystąpiono do organizowania ćwiczeń fizycznych. Zaczęto od nauki szermierki, którą prowadził „mistrz w swym zawodzie”, Achilles Marie. Miejscem ćwiczeń była początkowo sala w budynku przy ul. Jagiellońskiej 11; latem ćwiczono na wolnym powietrzu. Wkrótce wynajęto lokal w tzw. „pałacu”, dawnej restauracji Hecht`a, na którego miejscu stoi obecnie gmach uniwersytetu przy ogrodzie miejskim, dawnym jezuickim. Dopiero w 1884 r. wzniesiono okazałą siedzibę „Sokoła” lwowskiego. Został nią gmach zbudowany na rogu ulic Zimorowicza i Sokoła, z głównym wejściem od Zimorowicza. W budynku tym znajdowała się m. in. duża sala gimnastyczna o powierzchni 377 m2 i wysokości 9,40 m. Przyrządy i przybory gimnastyczne zakupił Jan Dobrzański.
Od początku „Sokół” koncentrował swą działalność wokół rozwoju tężyzny fizycznej. Dominowało jednak przekonanie, że powołaniem Towarzystwa jest jedynie rozwijanie gimnastyki wśród młodocianych. Pierwsi członkowie „Sokoła” byli przeważnie ludźmi starszymi, którzy zawiązali Towarzystwo raczej dla szerzenia i podtrzymywania gimnastyki wśród młodzieży szkolnej. Dla starszych, gimnastyka traktowana była jako „coś niemal ubliżającego”. Ówczesny system ćwiczeń dążył do osiągnięcia i wywołania efektów akrobatycznych i w gimnastyce jako takiej nie dostrzegał środka do celu, a raczej – sam cel. Ćwiczenia gimnastyczne od maja 1867 r. prowadził Wenanty Piasecki. Miał on duże doświadczenie, gdyż przebywając w latach 1859-62 w Szwajcarii odbywał praktykę wodoleczniczą, uprawiał gimnastykę i był członkiem Tow. Gimnastycznego w St. Gallen. Później zaś, w Dreźnie, uczył się teorii wychowania fizycznego, a po krótkiej przerwie spowodowanej udziałem w powstaniu styczniowym, wrócił do Galicji i w latach 1865-7 uczył gimnastyki w szkole miejskiej w Krakowie. Tam też, nieco później, uzyskał stopień doktora medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim (we Lwowie nie było wtedy wydziału medycznego). Po W. Piaseckim uczył we Lwowie gimnastyki S. Szytyliński z Tarnopola, działający równocześnie w korpusie straży ogniowej. Na mocy umowy z Radą Miejską Lwowa, prowadzono zajęcia z gimnastyki w szkołach ludowych oraz dla kandydatów na nauczycieli. Z czasem „Sokół” zajął się całością wychowania fizycznego, a więc lekkoatletyką, kolarstwem, pływaniem, łyżwiarstwem, strzelectwem itp. Właśnie podczas II Zlotu Sokolego z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie, w 1894 r., doszło do rozegrania pierwszego publicznego meczu piłki nożnej na ziemiach polskich.
„Sokół” prowadził także działalność krajoznawczą organizując wycieczki, zrazu do pobliskich miejscowości jak Lubień Wielki nad Wereszycą (uzdrowisko położone o 21 km od Lwowa), czy Żółkiew, a później do Krakowa i Wieliczki, w Tatry, a nawet do Wiednia. W lipcu 1868 r. urządzono wycieczkę do Poznania, podczas której „Sokół” lwowski był po drodze witany przez niemieckie „Turnvereiny”, a w stolicy Wielkopolski podejmowany przez rodaków z zaboru pruskiego ze staropolską serdecznością i gościnnością.
W celu zdobywania funduszów na swą działalność, „Sokół” urządzał bale dla publiczności, a także wystawiał amatorskie przedstawienia teatralne.
Początkowo prowadzono działalność jedynie na obszarze Lwowa i Dublan. Jednak już w listopadzie 1867 r. wyszła ustawa o stowarzyszeniach dopuszczająca tworzenie filii poza siedzibą Towarzystwa. Z inicjatywy prezesa Millereta uchwalono na II walnym zgromadzeniu TG „Sokół”, w tymże roku, utworze-nie lwowskiej ochotniczej straży pożarnej. Powstała ona z członków Towarzystwa. Posiadała jednak zupełną autonomię w jego ramach. Dopiero w 1875 r. odłączyła się, zachowując tylko wspólną nazwę „Sokół” i godło.
W l. 1870-71 nastąpiły zmiany w kierownictwie Towarzystwa. Godność prezesa złożył dr Milleret, a na jego miejsce walne zgromadzenie powołało Jana Dobrzańskiego, który funkcję tę pełnił do śmierci (29.05.1886). J. Dobrzański został też pierwszym honorowym członkiem lwowskiego „Sokoła”.
Przyjrzyjmy się teraz ewolucji stroju sokolego. Rozróżnić tu trzeba: strój ćwiczebny i strój uroczysty czyli mundur. Pierwszy strój ćwiczebny zaprowadził naczelnik „Sokoła” lwowskiego od 1873 r., Franciszek Hochman, który zastał w Towarzystwie płatną instytucję przodowników. Hochman wprowadził zasadę bezpłatności przodownictwa, traktowanego jako funkcja zaszczytna. Strój ćwiczebny przyjęty na wniosek Hochmana składał się z bluzy bufiastej z płótna żaglowego, tzw. garibaldki przepasanej paskiem, i ze spodni. Po raz pierwszy publicznie ćwiczono w tym stroju na 12 rocznicę założenia „Sokoła”, w 1879 r. Trzeba zaznaczyć, że obnażanie ramion i karku uważano wówczas za niewłaściwe. Mówiono o „bezczelnej nagości”. 2 grudnia 1884 r., na otwarciu własnej sali w nowym gmachu „Sokoła”, ćwiczący wystąpili już w białych trykotowych koszulkach. Stał się więc, jak mówiono wtedy we Lwowie, „okrutny szkandał”. W roku następnym wprowadzono tzw. meszty, czyli rodzaj półbutów. Po powrocie ze zlotu „Sokołów” w Pradze, w 1891 r., dokonano jeszcze jednej zmiany w stroju ćwiczebnym. Podczas występów publicznych zawodnicy ubrani byli w białe koszulki trykotowe z krótkimi rękawami i obszywką amarantową, siwe trykotowe spodnie z amarantowym paskiem, czarne meszty i czapkę sokolą. W 1875 r. Hochman ustąpił ze swego stanowiska, a kierownictwo techniczne objął Antoni Durski.
A oto jak rozwijał się strój paradny, czyli mundur sokoli. Już 16 listopada 1867 r. uchwalono, że członkowie „Sokoła” mają używać stroju składającego się z żupanika szarego koloru, amarantowej krawatki, czarnego pasa z srebrnym sokolikiem na klamrze, do tego szarych spodni, butów z cholewami i szarego kapelusza myśliwskiego z piórem sokolim. Taki strój sprawiło sobie jednak tylko kilku ówczesnych Sokołów. Wobec tego, na wniosek J. Dobrzańskiego, uchwalono w 1870 r., że Sokoły mają mieć jednolity strój. W tej sprawie jednak dopiero 11 maja 1885 r. Wydział przyjął odpowiednią uchwałę. Zakładała ona, że w skład umundurowania wchodziły: czamarka (rodzaj okrycia wierzchniego zapinanego na guziki aż pod szyję), czapka „batorówka” z denkiem rogatym, karmazynowa koszula i pantalony założone w buty z cholewami. (Tu warto wspomnieć, że w Wielkopolsce, wskutek żądania władz pruskich nie można było nosić koszul karmazynowych lecz niebieskie). W 1886 r. Wydział uchwalił, że członkowie „Sokoła” mają prawo używać stroju i oznak sokolich w obrębie gmachu Towarzystwa oraz podczas uroczystości, zabaw, wycieczek „urządzonych lub przyzwolonych przez Wydział”.
Organem TG „Sokół” był ukazujący się od 1.04.1881 r. Przewodnik Gimnastyczny, który otrzymywał każdy członek bezpłatnie. Dla Towarzystwa pieśń skomponował Wilhelm Czerwiński, a słowa napisał J. Lam. Oto jej początek:
Ospały i gnuśny zgrzybiały ten świat
Na nowe on życia koleje,
Z wygodnej pościeli nie dźwiga się rad
I duch i ciało w nim mdleje.
Hej Bracia Sokoły dodajmy mu sił
By ruchu zapragnął by powstał i żył.
Pod koniec XIX w. „Sokół” znajdował się pod ideowym wpływem stronnictwa narodowo-demokratycznego. Jednak rozwijający się w Galicji od 1908 r. ruch niepodległościowy stawiający na przygotowanie do konfliktu między zaborcami, wpływał również na umysły jego członków. Stąd w ramach „Sokoła” powstały stałe drużyny polowe, z których rekrutowało się następnie wielu bojowników o Wolną i Niepodległą Polskę w latach 1914- 1921.