PATRONI ULIC POZNANIA ZWIĄZANI Z KRESAMI POŁUDNIOWO-WSCHODNIMI DAWNEJ RZECZPOSPOLITEJ – cz. 3

KRZYSZTOF  ARCISZEWSKI  (1592-1656)

   Krzysztof Arciszewski herbu Prawdzic urodził się 9 grudnia 1592 r. w Rogalinie, w szlacheckiej, ariańskiej rodzinie Eliasza Arciszewskiego herbu Prawdzic i Heleny z Zakrzewskich. Uczęszczał do szkoły ariańskiej w Śmiglu, a od 1608 r. uczył się we Frankfurcie nad Odrą.

   Od 1619 r. służył na dworze hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła, z którym w latach 1621-1622 brał udział w wyprawie inflanckiej.

     Krzysztof Arciszewski oskarżył Kaspra Jaruzela Brzezickiego o machinacje, które doprowadziły rodzinę Arciszewskich do ruiny. W akcie zemsty, wraz z bratem, dokonał zabójstwa pod Kościanem, za które został skazany na infamię oraz banicję i wygnany z kraju.

      W 1623 r. przybył do Holandii i zamieszkał w Hadze. Prawdopodobnie w tym czasie przeszedł na kalwinizm, którego wyznawcą został do końca życia.

    Krzysztof Arciszewski podjął studia w dziedzinie inżynierii wojskowej i artylerii. Mógł tego dokonać dzięki poparciu i pomocy finansowej hetmana Krzysztofa Radziwiłła. Jednocześnie czynnie służył w armii holenderskiej. Studiował również nawigację na uniwersytecie w Lejdzie.

      Uczestniczył w wielu wojnach, konfliktach zbrojnych i walkach. Brał udział w wojnie trzydziestoletniej, po obu stronach konfliktu. W końcu 1623 r. pod dowództwem księcia Maurycego Orańskiego bronił Bredy.

       W Polsce przebywał kilka miesięcy zimą 1625-1626 r. Po czym udał się do Francji, gdzie kształcił się w Paryżu w zakresie artylerii. Pełnił też funkcję tajnego wysłannika hetmana Radziwiłła na dworze francuskim. Gdy sprawa wyszła na jaw, naraził się królowi Zygmuntowi III Wazie. Uniemożliwiło mu to powrót do Polski. W 1629 r. ponownie wziął udział w walce i pod sztandarem francuskim kardynała Richelieu, zdobywał protestancką twierdzę La Rochelle.

   W listopadzie 1629 r. Krzysztof Arciszewski zaciągnął się do służby holenderskiej w Kompanii Zachodnioindyjskiej, w stopniu kapitana. Wraz z siedmiotysięczną ekspedycją, wysłaną przeciw Hiszpanii i Portugalii, dotarł do Brazylii 13 lutego 1630 r. Wraz z desantem wojsk Kompanii przedostał się do Pernambuco. Brał udział w wielu bitwach i potyczkach; szturmował twierdze Olinda i Recife, pod jego dowództwem holenderski desant zajął wysepkę Itamaracá. W walkach tych wykazał się odwagą i walecznością, co skutkowało szybkim awansem do rangi majora. W 1633 r. powrócił do Niderlandów. Tu ponownie zawierzono jego doświadczeniu.  Po awansowaniu na pułkownika wysłano go do Brazylii. Był tam zastępcą naczelnego wodza Sigismunda von Schkoppego. Krzysztof Arciszewski na czele 366 ludzi obsadził ufortyfikowany przyczółek nazwany Fort Oranje, na cześć rodziny Oranje-Nassau (po odzyskaniu przez Portugalczyków przemianowany został na Forte de Santa Cruz). Jego najsłynniejsze osiągnięcia militarne to zdobycie twierdzy Arrayal (Castello Real) i Porto Calvo (18 stycznia 1636), oblężenie Nazareth.

   W 1637 r. został wicegubernatorem holenderskiej Brazylii i podlegał hrabiemu Maurycemu de Nassau-Siegen, gubernatorowi holenderskiej Brazylii. Przez pewien czas pełnił funkcję wodza naczelnego sił holenderskich w Brazylii, lecz z uwagi na różnicę poglądów między nimi na sposób prowadzenia kampanii w Brazylii w 1637 r. Arciszewski zrezygnował z funkcji i powrócił do Holandii.

   Jednakże rok później sprawy na kontynencie południowoamerykańskim uległy pogorszeniu i to skłoniło Niderlandy do ponownego wysłania do Brazylii Arciszewskiego, który awansował już na generała. Gubernator de Nassau poczuł się zagrożony i przeforsował w Radzie Politycznej kolonii zwolnienie Krzysztofa Arciszewskiego ze służby i odesłanie go do Holandii. Jednakże decyzja Rady nie została uznana przez Stany Generalne (parlament holenderski). Ale ambitny generał Arciszewski nie pozostał bierny i osobiście poprosił o dymisję.

   Krzysztof Arciszewski przez cały czas pobytu w Ameryce spisywał swoje obserwacje dotyczące plemion indiańskich. Walczył z nimi ramię w ramię lub spotykał na swej drodze. Niespokojny o losy swego dorobku w wypadku ewentualnej śmierci na polu bitwy, wysłał notatki statkiem do Holandii, do znajomego naukowca Gerarda Vossa. W 1642 r. w Amsterdamie ukazało się dzieło Vossa „De theologia gentili et physiologia christiana sive de origine et progressu idolatriae”, w którym cytował z entuzjazmem całe fragmenty przekazanych mu wcześniej notatek Polaka. Etnograficzne obserwacje Arciszewskiego zostały przyjęte z wielką atencją przez środowisko naukowe XVII-wiecznej Holandii. Lecz wkrótce zostały zapomniane na przeszło 200 lat.

   W 1646 r. Krzysztof Arciszewski powrócił do Polski. Tu przyjął ponowioną przez króla Władysława IV Wazę propozycję objęcia „starszego nad armią konną”. Funkcję tę pełnił do 1646 r.

   Pod panowaniem króla Jana Kazimierza II Wazy uczestniczył w wojnach z kozakami i Tatarami. We wrześniu 1648 r. podczas powstania Chmielnickiego dowodził obroną Lwowa. Brał udział w odsieczy Zbaraża, walczył też w bitwach pod Zborowem i Piłowcami. Swoje doświadczenia wyniesione ze służby w Brazylii wykorzystał wprowadzając wiele reform i udoskonaleń w dziedzinie artylerii, służb saperskich i budowy fortyfikacji, arsenałów oraz twierdz.

   Arciszewski popadł w konflikt z kanclerzem wielkim koronnym Jerzym Ossolińskim, którego mianowano generalissimusem. Ambicja jego spowodowała, że w 1650 r. złożył dymisję z zajmowanych stanowisk i odsunął się w zacisze rodzinne.

   Krzysztof Arciszewski zmarł 7 kwietnia 1656 r. pod Gdańskiem i został pochowany w kalwińskim kościele w Lesznie. Niestety jego ciało spłonęło wkrótce, ponieważ Leszno za pomoc wojskom szwedzkim podczas „Potopu” zostało podpalone i zniszczone.

   Krzysztof Arciszewski był postacią barwną i utalentowaną. Poza sukcesami militarnymi wykazał się talentem literackim. Przygodnie zajmował się twórczością pisarską.  Niektóre wiersze napisał wraz ze swym bratem Eliaszem. Do jego dzieł należały m.in.: „Wiersze, ktoremi Ich Mość PP. K. i Eliasz Arciszewscy, z ojczyzny in exilium idąc i w okręt wsiadając, rodzice bardzo żałosne żegnali” (1622) – (utwory poetyckie), „Epistola de podagra curata per Doctorem Andream Cnoeffelium? (Amsterdam 1643, drukarnia J. Blaen – traktat medyczny), cykl dwunastu sonetów (rękopis odnaleziony w weneckiej bibliotece, który uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej), inne pisma (o artylerii, pamiętniki z pobytu w Brazylii, z których korzystał G. Voss) niestety zaginęły.

   Postać Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego opisywana była w literaturze i przedstawiona w filmie. Jerzy Bohdan Rychliński poświęcił jemu trzy książki: powieść „Przygody Krzysztofa Arciszewskiego” (1935), pracę popularnonaukową „Słowo o admirale Arciszewskim” (1947) i powieść „Admirał, czart i Cyganka” (1973). Michał Rusinek przedstawił go w swej trylogii powieściowej: „Wiosna admirała”, „Muszkieter z Itamariki” i „Królestwo pychy”. W 2003 r. powstał biograficzny film dokumentalny w reżyserii Doroty Latour i Jerzego Paczki „Konkwistador po polsku. Krzysztof Arciszewski”.  Jego życiorys mógłby posłużyć do napisania scenariusza bardzo interesującego filmu przygodowego.

Hanna Dobias-Telesińska

Kolejną osobą cyklu będzie Stefan Vrtel-Wierczyński – naukowiec

Dodaj komentarz