Lwów i Kresy w fotografii

Kontynuując zwiedzanie muzeów o tematyce kresowej, dziś kolej na Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu wraz z opisem i zdjęciami.

Muzeum Etnograficzne Oddział Muzeum Narodowego we Wrocławiu jest jedyną placówką na Dolnym Śląsku, która specjalizuje się w etnograficznej dokumentacji regionu oraz opisie i interpretacji jego kulturowej zmienności. Liczące ponad 20 tysięcy eksponatów zbiory Muzeum obrazują skomplikowane dzieje Dolnego Śląska, w którego przeszłości spotkały się dwie tradycje: przedwojenna – miejscowa i powojenna – osób przyjezdnych. Wyjątkowy obszar, na którym w krótkim czasie i na sporej powierzchni doszło do niemal całkowitej wymiany ludności, gdzie rzeczy pozostawione spotkały się z przywiezionymi.

Wystawa stała „Dolnoślązacy. Pamięć, kultura, tożsamość” składa się z dwóch części. Pierwsza poświęcona jest kulturze i historii ludności, która zamieszkiwała tereny Dolnego Śląska przed 1945 r. Druga część pokazuje powojenne losy osadników, którzy przybyli tu z różnych stron. Na ekspozycji zestawione zostały dwa wizerunki tutejszej kultury ludowej: w miarę stabilnej, choć niejednorodnej, dziewiętnastowiecznej oraz z pierwszych lat powojennych, będącej mozaiką – nakładających się na tamtą – tradycji grup osadniczych.

Z prezentowanych zabytków ilustrujących dawną dolnośląską kulturę tradycyjną wyłania się obraz wsi pozostającej w bliskich związkach z miastem, wsi, do której przenikają już liczne wytwory pochodzenia fabrycznego. Wnętrze izby, zaaranżowane jednak w sposób nie będący próbą wiernej rekonstrukcji, wypełnione jest doskonale wykonanymi zdobionymi meblami. Są to nie tylko szafa, kredens, stół, skrzynia, zydle, ale też kołyska i łoże.

Nie taką jednak wieś zastali osadnicy, którzy przybyli tu po II wojnie światowej. W ówczesnym krajobrazie przeważało budownictwo murowane, z dużymi budynkami gospodarczymi, wieloizbowymi, często piętrowymi domami mieszkalnymi. Budownictwo drewniane zrębowe i bardziej charakterystyczne dla tego regionu słupowo-ryglowe przetrwało w większym stopniu w Sudetach, na ich przedgórzu. Na ekspozycji zobaczyć można fragment ścianki wydzielonej z budynku o tej konstrukcji, z charakterystycznym splotem wiązek słomy owiniętych wokół słupów i polepionych gliną. Zasiedlane przez osadników domy umeblowane były przeważnie politurowanymi sprzętami pochodzenia fabrycznego. Już przed wojną wieś ta została zelektryfikowana, a większość gospodarstw objęła mechanizacja produkcji. Tradycyjne narzędzia przetrwały tylko w formie reliktów.

Przybysze – mający już pewne przyzwyczajenia i umiejętności i własny, ugruntowany światopogląd – musieli odnaleźć się w zmienionym otoczeniu, często całkowicie nieporównywalnym do tego, w jakim żyli dotychczas.

Wieś dolnośląską zasiedlali osadnicy z byłych Kresów Rzeczpospolitej, z województw lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego, wołyńskiego, poleskiego, w mniejszym zaś stopniu – z wileńskiego i nowogródzkiego. Część osadników opuściła przeludnione regiony Polski: Krakowskie, Łódzkie, Warszawskie i pobliską Wielkopolskę. Osiedlali się na tych ziemiach także Polacy lub ich potomkowie, powracający po długiej emigracji z Rumunii i Jugosławii. W zbiorach Muzeum nie znalazła odzwierciedlenia kultura reemigrantów z Belgii i Francji, którzy przybywali przeważnie do miast, oraz politycznej emigracji z Grecji.

Interesujący dla badacza kultury jest również proces trudnej adaptacji na tych terenach ludności łemkowskiej, przymusowo przesiedlonej na Dolny Śląski podczas akcji „Wisła”.

Przywiezione przez wszystkie osadnicze grupy przedmioty z czasem zasiliły zbiory muzealne. Były to pamiątki rodzinne, rzeczy, które przedstawiały dużą wartość materialną, ale i takie, które mogły być pomocne w prowadzeniu gospodarstwa, umożliwiały kontynuowanie dotychczasowych zajęć.

Każdą grupę wyróżniał przede wszystkim strój odświętny. Tworzyły go zarówno elementy uszyte na własny użytek w gospodarstwie domowym, jak i gotowe, kupowane w mieście, stanowiące już integralny składnik ludowego ubioru. Pierwsze lata powojennej współegzystencji nie sprzyjały manifestowaniu swego regionalnego pochodzenia, a strój był jego najbardziej czytelnym przejawem. Stąd też wiele jego części – niemal wprost ze skrzyń, z którymi podróżowano – trafiło do Muzeum.

Wśród eksponatów na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza bogato zdobione haftem koszule lwowskie i tarnopolskie, dekorowane haftami i aplikacjami ze skóry kożuszki huculskie oraz wyszywane drobnymi koralikami koszule Polaków z Bukowiny rumuńskiej. Ponadto znalazły się tutaj stroje poleskie, utrzymane w tonacji biało-czerwonej, oraz wielokolorowe pasiaki łowickie i opoczyńskie.

W wiannych skrzyniach (również zaprezentowanych na ekspozycji) przywożono także tkaniny: ręczniki – lwowskie z haftem krzyżykowym, poleskie oprzetykanych wzorach geometrycznych, ozdobnie tkane wileńskie narzuty, kilimy – głównie huculskie, o pięknych motywach geometrycznych.

Z charakterystycznych dla poszczególnych grup narzędzi i sprzętów gospodarstwa domowego na wystawie przedstawiono między innymi garnki żeliwne i nosidła do siana (tzw. rezginie) z Wileńszczyzny, duży kosz słomiany (tzw. szyjan) na zboże z Polesia, ceramikę pokucką oraz narzędzia pasterskie z Bukowiny rumuńskiej.

Wystawa podejmuje próbę zaprezentowania bliższej i dalszej historii Dolnego Śląska, postrzeganej jako proces kształtowania się kultury ludowej w warunkach zróżnicowania narodowościowego i wyznaniowego. Muzealne zabytki zostały tu niejako „wpisane” w opowieść o Dolnoślązakach – ich życiu codziennym i odświętnych obrzędach, systemach wartości, pracy, poczuciu wykorzenienia i sposobach adaptacji w nowych dla siebie warunkach.

Autentyczne realia życia wszystkich osadników przed ich przybyciem na Dolny Śląsk i w pierwszych latach zamieszkania na tych terenach przywołują zdjęcia ilustrujące historie poszczególnych rodzin. Osadnictwu ludności polskiej, ale także łemkowskiej, żydowskiej i greckiej poświęcone są także dokumentalne filmy, udostępniane w ramach działań edukacyjnych. Pokazują one bogaty i wieloznaczny świat dolnośląskiej kultury.

Tekst i fotografie ze strony internetowej Muzeum Etnograficzne Oddział Muzeum Narodowego we Wrocławiu, fot. Michał Wojtasiak